Óëñòºð÷èéí óëñ òºðã¿é ÿðèà
Ð.Ðàø: Íààøàà èðýõèéíõýý ºìíº ãàëò òýðýã èðýõ áîëîîã¿é áàéõàä âîêçàë äýýð î÷èæ áèëýý

Ãàëò òýðýãí¿¿äýý áóëààöàëäààä Öýðýííîðîâòîéãîî õààÿà çºð÷èëäºíº

“Óëñòºð÷èéí óëñ òºðã¿é ÿðèà” áóëàíäàà ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ð.Ðàøèéã óðüæ, íóòàã óñ, áàãà íàñíûõ íü òàëààð ÿðèëöëàà.
-Òàíûã ãîâü íóòãèéí õ¿¿ ãýäãèéã ìýäíý. Òýãýõäýý ë õ¿íèé òºðæ, ºññºí íóòãèéã ººðººñ íü èë¿¿ ìýäíý ãýæ þó áàéõàâ?
-Òýãýëã¿é ÿàõàâ, áè Äóíäãîâü àéìãèéí Ýðäýíýäàëàé ñóìûí óóãóóë. Õàðèí õ¿é öºãëºñºí ãàçàð ãýâýë Òºâ àéìãèéí Äýëãýðõààí ñóìûí Áàÿí-Óóë áóëàãõóäàã ãýäýã ãàçàð ø¿¿ äýý. Íàìàéã òºðºõºä ìàíàéõ òýð íóòàãò îòîðëîæ áàéñàí þì áèëýý.
-Ààâ, ýýæ ÷èíü ìàë÷èí õ¿ì¿¿ñ ¿¿?
-Ìèíèé ààâ ñýõýýòýí õ¿í áàéñàí. Ñóðãóóëü, ñî¸ëûí ìºð õººãººã¿é ÷ ààâààðàà õóó÷èí ìîíãîë áè÷èã çààëãàæ, 12 íàñòàéäàà Áîãä õààí óóëûí Äýëãýðõàíãàé óóëûí õîðøîîíä òàìãûí òàë áè÷ýý÷ýýð îðæ áàéñàí ãýäýã. Åð íü ìàíàéõ äýýð ¿åýñýý ñóðâàëæèò ãàðàëòàé àéë ÿâñàí þì áèëýý.
-Òà õýäýí íàñòàéäàà áè÷èã, ¿ñýãò öóðàëöàâ. Õýð äóóëãàâàðòàé õ¿¿õýä áàéñàí áý?
-1962 îíä Ýðäýíýäàëàé ñóìûí äóíä ñóðãóóëü îðîîä ë áè÷èã, ¿ñýãò çóðàëöñàí. Òàâäóãààð àíãèä îðòëîî ìàë÷èí áîëíî ãýæ áîääîã áàéëàà. Õàðèí ààâ, ýýæ íîìûí ìºð õºº ãýæ çºâëºæ, òýäíèé çàõèàñûã áèåë¿¿ëñýí äýý.
-ßàãààä ìàë÷èí áîëü¸ ãýæ áîääîã áàéñàí þì áý?
-Ààâ ìààíü ìîðèí äýë äýýð òºðèéí àëáûã õàøèæ ÿâñàí ÷ ìàíàéõ àðãàëûí óòàà ¿íýðòñýí æèíõýíý ìîíãîë àéë áàéëàà. Ìàëûí çàõàä ºññºí íàäàä óðóóë ÷èì÷èãíýñýí àéðàã óóãààä, óðò óóðãà ñóíàëçóóëæ áàðèàä àäóóí ñ¿ðãèéí áýë÷ýýðò ÿâàõàä ¿íýõýýð ñàéõàí ñàíàãääàã áàéñàí. Õàðèí ñ¿¿ëäýý ààâ, ýýæèéíõýý çºâëºñíººð ýíý áîäëîî îðõèæ, ýðäìèéí ìºð õººñºí 人.
-Òýãýõäýý ààâ, ýýæ ÷èíü òºìºð çàì÷èí áîë ãýæ õýëýýã¿é áèç äýý?
-ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í ×.Óëààí áèä õî¸ð íýã àíãèéíõ. Àðàâäóãààð àíãè òºãñºõºä ×.Óëààí óóë óóðõàéí ýäèéí çàñàã÷, áè òºìºð çàì÷èí áîëîõ ìýðãýæèë ñîíãîæ àâñàí. Òýãýõäýý ìàíàé ñóðãóóëèéí çàõèðàë Ìýãçýì, àíãèéí áàãø Íîðîâñàìáóó õî¸ð “×è ýíý àíãèä îð” ãýýä íàìàéã îðóóëñàí.
-Òºìºð çàì÷èí áîëíî ãýæ áîäîõîîð ÿìàð ñàíàãäàæ áàéâ. Áàãø íàðûíõàà ñàíàëûã äóðòàé õ¿ëýýí àâñàí óó?
-Äóðòàé, äóðã¿éãýý ÷ ìýäýýã¿é.Òºìºð çàìûí òàëààðõ ìèíèé ìýäëýã ãýâýë, öàé öàëãèäàãã¿é ñàéõàí óíàà áàéäàã. ¯¿äíèé æèæ¿¿ð íü õ¿ðòýë “Ïðàâäà” ñîíèí óíøèæ áàéäàã ãýíý áèëýý ãýæ õ¿¿õýä áàéõäàà ë ñîíñîæ áàéñàí. Ò¿¿íýýñ áèø õàà áàéñàí Äóíäãîâèéí õ¿í òºìºð çàìûí òàëààð þó ìýäýõ áèëýý.
-Òºìºð çàìûí ñóðãóóëüä ÿâæ áàéõäàà Îðîñ îðíû òàëààð þó ìýääýã áàéâ. Îþóòàí àõóé öàãàà äóðñàà÷…?
-Çàëóó íàñíû õàìãèéí ñàéõàí ¿å îþóòàí áàéñàí öàã, õóãàöàà. Ëåíèíãðàä õîòûí Íèâà ìºðíèé ýðýã äýýð ìèíèé îþóòíû àìüäàðëûí òàâàí æèë ºíãºðñºí. Îäîî ýðãýýä áîäîõîä îëîí ñàéõàí þìíû õàæóóãààð àíçààðàëã¿é ºíãºð÷ äýý. Àíõ îðîñ õýë þó ìýäýõã¿é, Ýðõ¿¿ãèéí áýëòãýëä ÿâààä ë õîîëîî çàõèàëæ èäýõ õýìæýýíèé îðîñ õýëòýé áîëîîä Ëåíèíãðàä õîòûã çîðüæ áàéëàà.
-Îðîñ õýë ñóðàõàä õ¿íäðýëòýé áàéâ óó?
-Õýö¿¿ áàéëã¿é ÿàõàâ äýý, õºäººíèé õ¿¿õäýä. Õ¿íýýñ ç¿ã ÷èã àñóóõààð îðîñîîð áààõàí þì ÿðè÷èõíà. Áè òýðèéã íü îéëãîõã¿é. Ãýðýýñýý õîëäîæ ¿çýýã¿é áè ààâ, ýýæ, íóòàã óñàà ñàíàõûí çîâëîíã òýãýõýä ë ìýäñýí äýý. 1972 îíû íàìàð õ¿éòýí øèâðýý áîðîî îðæ, ìîäíû íàâ÷èñ óíààä ë… Ãýðýý ñàíàæ áàéãàà ÷ ãýæ æèãòýéõýí. Òýãýõäýý àëèéí áîëãîí öàã íºõöººõ áèëýý, ààâ, ýýæ, íóòàã óñàà îðõèîä èðñýí þì ÷èíü îðîñ õýë, íîìîî ñàéí ñóðàõ ¸ñòîé ãýæ áîääîã áàéñàí.
-Îþóòàí áàéõäàà àìðàëòààðàà íóòàãòàà èðäýã áàéñàí óó. Òýð ¿åä õîéíî ñóð÷ áàéñàí îþóòíóóä àìðàëòààðàà àæèë õèéæ, çàðèì íü íàéìàà õèéæ áàéñàí ãýäýã?
-Àìðàëòààðàà áàéíãà èðäýã áàéñàí. Òýãýõäýý Ëåíèíãðàäàä áàéõäàà ýýðìýëèéí ¿éëäâýðò 13 õîíîã àæèëëàæ, 25 ðóáëèéí öàëèí àâ÷ áàéëàà. Òýð ¿åèéí 25 ðóáëü ÷èíü èõ ìºí㺠ø¿¿ äýý. Ýýðìýëèéí ¿éëäâýðò çàëóóõàí ýìýãòýé÷¿¿ä öàé óóõ ÷ çàâã¿é àæèëëàäàã áàéñàí. Áè òýíä õàéðöàã íààäàã àæèëòàé.
-Ñóðãóóëèà òºãñºæ èðýýä øóóä äàðãààð òîìèëîãäîæ áàéâ óó?
-ßàëàà ãýæ, òºìºð çàìä áè÷èãäýýã¿é õóóëü áèé. ßìàð ÷ àæëûã õàìãèéí áàãààñ íü ýõýëäýã. Áè òýð ¿åèéí Òºìºð çàìûí îðëîã÷ äàðãà Áîëä ãýäýã õ¿íèé òîìèëîëòîîð ×îéð ºðòººíä õîëáîã÷, íàéðóóëàã÷ ºðòººíèé æèæ¿¿ðýýð î÷ñîí. Òýíä æèë ãàðóé àæèëëààä Óëààíáààòàðûí Òîëãîéò ºðòººíä àõëàã÷ æèæ¿¿ð õèéæ áàéëàà. Íàìàéã ìýäýõ õ¿ì¿¿ñ íü ìýäíý. Áè ñóì÷íààñ Òºìºð çàìûí äàðãà õ¿ðòýë õèéñýí. ªºðèéí ìýðãýæëèéí á¿õèé ë àëáàí òóøààëûã àëñãàëã¿é õèéñýí äýý. Ýíý õóãàöààíä (1982 îíä) õîéøîî Êîììóíèñò íàìûí äýýä ñóðãóóëüä ÿâñàí. Òºãñ÷ èðýýä íàìûí òºâ õîðîîíä òàâàí æèë àæèëëààä Òºìºð çàìûí äàðãààð òîìèëîãäñîí.
-Òºìºð çàìä àæèëëàæ áàéõ õóãàöààíäàà ººðòºº áèé áîëãîñîí õàìãèéí ¿íý öýíýòýé ç¿éë þó âý, òàíüä?
-Òºìºð çàìàà ãýñýí õóâèðàøã¿é ñýòãýë õ¿íä õîíîãøäîã þì áèëýý. 2004 îíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áîëîîä óíàãàí áàéãóóëëàãàà îðõèîä ÿâàõàä ýâã¿é ë áàéíà áèëýý. ßàõàâ, óëñûí, íàìûí äààëãàâðààð õàòóó ñýòãýë ºâºðò뺺ä ìîðäîæ áàéõäàà õîðîãäîæ ë áàéëàà. Áè íààøàà èðýõèéíõýý ºìíº ýðò áîñîîä ãàëò òýðýã èðýõ ÿàãàà ÷ ¿ã¿é áàéõàä ºã뺺íèé òàâàí öàãò âîêçàë äýýð î÷èæ áèëýý. Ýä õºðºíãèéí õóâüä ãýâýë òóí ìàðóóõàí äàà. Ìàíàé õ¿íä àÿãà, øàíàãàíû øóíàëòàé þó ãýõýýñ ¿íýòýé ýä õºðºí㺠ñîíèðõîæ áàéñàíã¿é. Ìèíèé õóâüä ÷ òýð ààâ, ýýæèä ìààíü òýð ýäèéí øóíàë ãýæ áàéñàíã¿é. Òèéìýýñ ìàíàé ãýð á¿ë öàëèíãààðàà ë àìüäàðäàã.
-Òà õóâüäàà ìàøèíòàé þó?
-Óíààòàé. Íàìàéã Õºäºëìºðèéí áààòàð áîëîõîä îðîñ, ìîíãîë íºõä¿¿ä ìààíü íèéëæ áàéãààä àâ÷ ºãñºí þì.
-Åð íü òºðèéí ò¿øýý áîëîõ õýö¿¿ þì óó. Õààÿà òºìºð çàìäàà àæèëëàæ áàéñàí áîë ãýæ áîäîãääîã óó?
- Òºðèéí õàð õ¿í áîëæ, òºðèéí æîëîîã àòãàëöàíà ãýäýã áîë ìîíãîë ýðõ õ¿íèé áàõàðõàë, òîì õóâü çàÿà. Áè ýõýíäýý èíãýæ îéëãîæ áàéãààã¿é. Õ¿í ÷èíü àëèâàà þìàíä òàñàõ íü àìàðõàí áîëîõîîð ñ¿¿ëäýý äàññàí. Íèé íóóã¿é õýëýõýä, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áîëîõ ãýæ õ¿í á¿õýí ¿õýí õàòàí ç¿òãýæ, áàéäãàà ë öàöàæ áàéíà ø¿¿ äýý.
-Òºðèéí àæèë õèéæ ÿâàõàä àð ãýðèéí àñóóäàë îðõèãääîã òàë áèé. Òà ººðòºº õýð öàã, çàâ ãàðãàäàã âý?
-Áè 30 äºíãºæ ãàðààä ë òºìºð çàìûí äàðãà áîëñîí. Òèéìýýñ ãýðèéí àæèëä ãèéã¿¿ëýýä áàéõ íü áàãà.
-Ãàë òîãîîíû àæèëä òóñàëäàã áèç äýý. Åð íü òà ãýð á¿ëèéíõýý õ¿íòýé òºìºð çàìä òàíèëöñàí óó, ýñâýë…?
-Áèä õî¸ð Óëààíáààòàð õîòûí 28 äóãààð ñóðãóóëèéí íýã àíãè. Áè ãýðèéí àæèëä îðîëöîîä áàéäààã¿é. Ýõíýðèéãýý áàéõã¿éä õîîñîí õîíîõã¿éí òóëä ãóðèëòàé õîîëîî ë õèéæ èäíý. Òýãýõäýý ìèíèé íýã îíöëîã áàéäàã þì. Ìàíàéõàí óäìààðàà ìàõ èääýãã¿é. Ìèíèé ýöýã åðººñºº ìàõ àìñààã¿é. Ãóðâàí íàñòàé áàéõàä íü ýýæ íü ñ¿¿ëíèé ººõ õºõ¿¿ëýõýä îãèæ ãàðãàæ áàéñàí ãýäýã. Îäîî ìèíèé ä¿¿ íàðûí õ¿¿õä¿¿ä ìàõ èääýãã¿é. Õàðèí íàìàéã ÿìàð ÷ öàã ¿å, íèéãýìä àìüäðàà áèëýý ãýýä ìàõàíä îðóóëñàí ãýäýã. Ò¿¿íýýñ áèø áèå îðãàíèçì ìàõ ¿ã¿éëýýä áàéäàãã¿é.
-Òàíàéõàí óðò íàñàëäàã óó?
-Óðò íàñëààä ñ¿éä áîëäîãã¿é þì. Ààâ, ýýæèéí óäìûã õàðæ áàéõàä 75, 76 íàñ õ¿ðýýä ë áóðõàí áîëæ áàéäàã.
-Òà äýýð óëñûí, íàìûí äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ ÿâëàà ãýæ áàéñàí. Õàðèí ººðòºº äààëãàâàð ºã÷, òýðèéãýý áèåë¿¿ëæ áàéâ óó?
-Áè ººðòºº ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã. Õèéæ, á¿òýýñíýý ÷àìàëæ ÿâäàã. Òýãýõäýý ýä õºðºíãº, àëáàí òóøààë áèø ø¿¿. Ìýäëýã áîëîâñðîëîî æààõàí ÷ ãýñýí äýýøë¿¿ëâýë ãýæ áîääîãîî íóóãààä ÿàõàâ. Åð íü, þì ìýääýã õ¿ì¿¿ñòýé, óóëàæ ÿðèëöàíà ãýäýã ñàéõàí ø¿¿ äýý.
-Òàíûã íîì èõ óíøäàã ãýæ ñîíññîí. ªºðòºº íîì óíøèõ öàã, çàâ ãàðãàíà áèç?
-ßàæ èéæ áàéãààä ãàðãààä áàéäàã. Øèíýýð ãàðñàí íîìíóóäûã àëãàñàõã¿é óíøäàã. Çîõèî÷èä íü íîìûíõîî äýýæèéã íàäàä ºãäºã þì. Òýãýõäýý óðàí çîõèîëûí íîìûã óíøààä áàñ ãèéã¿¿ëäýýã¿é. Îíîëûí íîì áîë íàðíà àà.
- Òà ñàÿõàíäàà íóòàã ðóóãàà ÿâñàí óó.Íóòãàà ñàíààä, çîðüæ áàéõàä ñîíèí ìýäðýëìæ òºðäºã. Òàíû õóâüä íóòãàà ñàíàõààðàà ÿàääàã âý?
-Òýãýëã¿é ÿàõàâ, ÿëàíãóÿà ààâ, ýýæèéã àìüä áàéõàä íóòãèéí ç¿ã íýãýíò õºäºëñºí áîë áóóæ, ñóóõûã áîääîãã¿é. Òýð ÷èãýýðýý ë Ýðäýíýäàëàé ðóó òýì¿¿ëíý äýý. Õóðäàí øèã ë õºãøèí ýõäýý î÷èõñîí. Ààâ ìèíü þó õèéæ áàéãàà áîë ãýýä ë…Õàðèí ààâ, ýýæýýñ õîéø àõ, ä¿¿ð¿¿ãýý ÿàðíà. Ìèíèé ýã÷ Äóíäãîâü áàéãàà. Öàãààí ñàð ºíãºð÷èõººä áàéõàä ýã÷ äýýðýý î÷èæ çîëãîæ ÷àäàõã¿é ë ÿâíà. Àõ äýýðýý ñàÿõàí î÷îîä èðñýí.
-¯ð õ¿¿õýä íü ààâ, ýýæèéãýý áàÿðëóóëàõ íü õîâîð. Òàíû õóâüä òýäíèéãýý áàÿðëóóëæ áàéâ óó, ÿàæ?
-Ààâûãàà áàÿðëóóëæ áàéñíàà ìýäýõã¿é áàéíà. Áèä ýýæèéãýý æóóæàà ãýæ àâãàéëäàã. Æóóæàà ìààíü 1998 îíä íàìàéã Óëñûí ãàâüÿàò òýýâýð÷èí áîëîîä ãýðòýý îðîõîä ìàãíàé íü òýíèéæ áàéõ øèã õàðàãäñàí. Ìàíàéõ íýã õàð ãºëºã òýæýýäýã áàéëàà. Òýð õî¸ð áàÿðëààä ë ñàðâàãíààä áàéãàà õàðàãäñàí ø¿¿ äýý.
-Îäîî òà ààâ, ýýæèéíõýý çîâëîíã ñàéí îéëãîæ áàéãàà áàéõ?
-Òèéì ýý, ¿ðò õ¿íèé ºâºð íü íîéòîí ãýæ ¿ã áàéäàã. ¯ð õ¿¿õýä, à÷, çýý íàð ìèíü ñàéí ÿâààñàé ãýæ áîäîëã¿é ÿàõàâ. Õàìãèéí ãîë íü áîëîâñðîë, õ¿ì¿¿æèë þì äàà. Èø õóòãàíäàà íýìýðã¿é ãýæ ¿ã áàéäàã. Õè÷íýýí ñàéõàí áîëîâñðîëòîé áàéãààä õ¿ì¿¿æèëã¿é áîë òýãýýä ë íýìýðã¿é. Òèéì ó÷ðààñ õ¿ì¿¿æèë áîëîâñðîëîîñ èë¿¿ ÷óõàë ãýæ áè îéëãîæ ÿâäàã.
-¯ð õ¿¿õýä, à÷, çýý íàðàà õýð ýðõë¿¿ëäýã âý?
-Áè à÷ íàðààñàà òóñäàà àìüäàðäàã. Áè îõèíûõîî õ¿¿õäýä Öýðýííîðîâ ãýäýã íýð ºãñºí. Òýð íýð íü íàäààñ ºìíº Òºìºð çàìûí íýãä¿ãýýð îðëîã÷, ìîíãîë òàëààñàà ýíý ñàëáàðûã 24 æèë óäèðäñàí íýðòýé òºìºð çàì÷ õ¿í áàéñàí. Òýð õ¿íèé íýðèéã à÷ îõèíäîî ºãñºí. Ãýòýë Öýðýííîðîâ ãóàé ñ¿¿ëä íü “×è ìèíèé íýðèéã çºâøººðºëã¿é õ¿¿õýääýý ºã뺺” ãýýä èíýýæ áàéñàí. Ìèíèé à÷ õ¿íèé ãàíö áîëîõîîð íýëýýä ýðõ. Áè ãàäààä ÿâàõäàà àæèë, ìýðãýæèëòýéãýý õîëáîîòîé ñóâèíåð öóãëóóëíà. Òýðèéãýý Öýðýííîðîâòîéãîî áóëààöàëäàæ, õî¸óëàà áàãà çýðýã çºð÷èëäºíº.
-Äóíäãîâèéíõîí äóóòàé, õóóðòàé àðä ò¿ìýí. Òàíû õóâüä íàéðàíä ãóðâàí äóóòàé ë áèç äýý?
-Áè äóóëæ ÷àääàãã¿é. Ìàíàé íóòàã äóó, õóóð èõòýé. Íàéð, íààäàìä ÿâæ áàéõàä òºðèéí àëáàíû íýð õ¿íäýýð íàìàéã äýýø íü ñóóëãàõ þì áàéíà. Òýãýýä õóëòàé àéðàã òýâð¿¿ë÷èõíý, çîâëîí èõ áèé. Äýýðýýñ íü çóíû çîâëîí ëîâîíäîî, çóäûí çîâëîí õóö, óõàíäàà ãýã÷ýýð òàëöàæ õóóðóóäíà. Õîæèãäñîí íü ëîâîíäîíî.
-Òà õýð ñàéí ëèìáýýääýã âý. Ñóóðèí äýýð õýäýí ëèòð àéðàã óóæ áàéâ?
-ßã òýäýí ëèòð ãýæ õýëæ ìýäýõã¿é áàéíà. Ëèìáýýäýýä àéðàã óó÷èõäàã þì. Áàéõã¿é áîë õàéãààä áàéäàãã¿é ýý.