Óëñòºð÷ ÿðüæ áàéíà

Ç.Àëòàé: “Òîëãîéã¿é” õºíäèé öýýæòýé äàëàí õýäýí õ¿íä íàéäààä õýðýãã¿é


ÓÈÕ-ûí õàâðûí ÷óóëãàíààð õýëýëöýõ àñóóäëûí æàãñààëòàä Ìýäýýëýë àâàõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí òºñºë îðæýý. Óã õóóëèéí òºñºëä ñýòã¿¿ë÷, õýâëýë ìýäýýëëèéí áàéãóóëëàãàä õàëòàé õî¸ð çààëò áèé. Ýíý òàëààð áîëîí öàã ¿åèéí àñóóäëààð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ç.Àëòàéòàé ÿðèëöëàà.
-Ìýäýýëýë àâàõ ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé õóóëèéí òºñëèéã õàâðûí ÷óóëãàíààð õýëýëöýõýýð áîëæýý. Ýíý õóóëèéã áàòëàõ áîëîâ óó, òà þó ãýæ áîäîæ áàéíà?
-Òèéì ýý, òýãýõäýý äýìæèãäýõã¿é áàéõ. Ãèø¿¿äòýé óóëçàõäàà ýíý õóóëèéã ë áàòëààä ºã÷èõ, íààä çààëòààñ ÷èíü áîëæ îëîí ñýòã¿¿ë÷ “ààâûí õààëãà” òàòàõ ãýýä áàéíà. Áè÷ñýí æèðèéí ñýòã¿¿ë÷, íèéòýëñýí õýâëýëèéí áàéãóóëëàãûí äàðãà íü ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áèø áè÷¿¿ëñýí, çàõèàëñàí õ¿ì¿¿ñ íü õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîëãî¸ ãýõýä îäîîãîîð á¿ãä ë õ¿ëýýí àâàõ ñîíèðõîëã¿é áàéíà.
-ßàãààä òýð çààëòûã àâàõ ñîíèðõîëã¿é áàéãàà þì áîë…?
-Õ¿íèéã õýí ã¿æèðäýæ, äîðîìæèëäîã áèëýý. Õýí ìºí㺠ºã÷ çàõèàëäàã áèëýý, óëñòºð÷èä ººðñ人 ø¿¿ äýý. Æèðèéí èðãýí õýçýý ÷ ìºí㺠òºëæ õýí íýãíèéã õýâëýëýýð ã¿òãýäýãã¿é. Òýäýíä òèéì èõ ìºí㺠÷ áàéõã¿é. Òýãýõýýð óëñòºð÷èä ººðñäèéíõºº õèéñýí õýðãýýñ àéæ, ÿëààñ ìóëòðàõ ãýæ ýíý õóóëèéí òºñëèéã áàòëàõ ñîíèðõîëã¿é áàéíà. ªºðñäèéíõºº õèéñýí õýðãèéí ëàé, ëàí÷èãèéã òýðèéã áè÷ñýí æèðèéí ñýòã¿¿ë÷, áàéãóóëëàãûíõ íü äàðãàä ¿¿ð¿¿ëýõ ãýæ áàéãàà þì. Òýãýýä ë õ¿ëýýí àâàõ ñîíèðõîëã¿é áàéãàà. Òýãýõäýý õàðæ ë áàéÿ.
-Ýíý õóóëèéã áàòëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ÿðüäàã õýä õýäýí ãèø¿¿í áàéäàã ø¿¿ äýý?
-Ìýäýõã¿é, áè õóóëèéí òºñºë ñàíàà÷ëààä íºëºº á¿õèé, îëîí æèë áîëñîí ãèø¿¿äýä ¿ç¿¿ëýõýä “Ýíý á¿òýõã¿é áàéõ àà. ×è õàðèóöëàãààñ ìóëòðàõ ãýýä áàéíà óó” ãýæ ë àñóóäàã þì. Òýðíýýñ, ºº ýíý ÷èíü çºâ áàéíà, äýìæèíý ãýæ õýëñýí íýã ÷ ãèø¿¿í îäîîãîîð àëãà. Òýãýõäýý áè àñóóäëàà òàâèíà ãýæ áîäîæ áàéãàà.
-¯¿íýýñ ãàäíà Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéí òàëààð àñóóõã¿é ºíãºð÷ ÷àäàõã¿é íü. Õî¸ð íýð äýâøèã÷ òîäîðëîî. Òàíû áîäëîîð õýí íü ÿëâàë óëñ îðîí, àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº èõ ç¿éëèéã õèéæ ÷àäàõ áîë?
-Õî¸ð ÷àâãàíö óðàëäâàë íýã íü ò¿ð¿¿ëäýã ãýäýã. Áîëäîã þì ë áîëîõ ãýæ áàéíà. Ýíý õî¸ð íàì ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ººð ñîíãîëò ºãñºíã¿é, îëãîñîíã¿é. Óã íü ººð “ìîðüä” óðàëäñàí áîë ñîíèðõîëòîé, áàñ àðä ò¿ìíèé àìüäðàë ñàéæðàõ öàã èðýõ íü ãýäýã ñýòãýãäýë õóäëàà ÷ ãýñýí òºðºõ áàéñàí þì áèë¿¿, õýí ìýäëýý.
Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ýíý õî¸ð õ¿íèéã õýí íü õýí áý ãýäãèéã õàð, öàãààíã¿é ìýäíý äýý. ßàõàâ, õóóëü þì áîëîõîîð àëü íýã íü ÿëíà. Õàðèí õýí íü ãýäãèéã öàã õóãàöàà õàðóóëíà áèç.
Ñîíãóóëèéí ìàðàôîí ýõýë÷èõëýý. Õýðâýý áè Åðºíõèéëºã÷ áîëâîë ãýäýã ¿ëãýð øèã ÿðèàãàà ÿðüæ áàéíà. Õî¸ð íýð äýâøèã÷èéã ãýíýòõýí áîñîîä õàðñàí ÷èíü ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ¿ãýýã¿é ÿäóó áîëñîí áàéíà ãýíý. Ø¿¿õ çàñàãëàëä øóäàðãà ¸ñ ãýäýã ç¿éë àëãà, àðä÷èëàë, àðä÷èëàë áèø áîëæýý. Õýðâýý íàìàéã ñîíãîâîë ýíý á¿ãäèéã öýãöýëæ, ñàéí ñàéõàí áîëãîîä ºãíº ãýæ ÿðüæ áàéíà. Èéì ãî¸, óðàí öýöýí ¿ãèéã ýíý õî¸ð 19 æèëèéí ºìíº õî¸óëàà õýëæ áàéñàí. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí ÷ óóæóó ñàéõàí ñýòãýëýýðýý ºíãºðñºí õóãàöààíä òýäýíä èòãýë ¿ç¿¿ëæ, äàõèí, äàõèí ñîíãîñîí. Õî¸óëàà òºðèéí ýðõèéã áàðüæ áàéñàí. Õàðàìñàëòàé ºíãºðñºí õóãàöààíä þó ÷ õèéñýíã¿é ø¿¿ äýý.
-Íýð äýâøèõ áîëîìæòîé îëîí õ¿í áàéñàí ãýæ òà õýëëýý. Òóõàéëáàë, õýíèéã õýëýýä áàéíà?
-Ǻí人 áàéíà. ªºðèéíõºº ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðüò ¿íýí÷, øóäàðãà, ýëäýâ õàð áàðààí àñóóäàëòàé íýð íü õóòãàëäààã¿é, àëáàí òóøààë, õýðãýì çýðãèéí òºëºº ã¿éãýýã¿é ñàéõàí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí, Ý.Áàò-¯¿ëýýñ ýõëýýä. ×èí ¿íýíèéã õýëýõ áè Ý.Áàò-¯¿ëèéã íýð äýâøýýñýé ãýæ èõ õ¿ñ÷ áàéñàí. Øóäàðãà, çºâ õ¿í. 19 æèëèéí òóðø ººðèé㺺 àðä ò¿ìýíä òàíèóëæ ÷àäñàí õ¿í ãýæ áîääîã, áè. Íàäààñ ººð îëîí õ¿í äýìæèæ áàéñàí áàéõ.
Òýãýõäýý áè Ö.Ýëáýãäîðæèéã ìóó õ¿í ãýæ õýëýõã¿é.
ÌÀÕÍ-ûí õóâüä îëîí æèëèéí òóðøëàãàòàé, áîëîâñîí õ¿÷èí èõòýé íàì ãýæ ãàéõóóëäàã þì áèëýý. Òèéì ë ìóíäàã þì áîë øèíý õ¿íèéã ãàðãàæ èðýõ íü ÿàñàí þì áý. Íàì ìààíü øèíý÷ëýãäýæ, øèíý ìîíãîëûí òºëºº øèíý ñýòãýëãýýòýé, çàëóó áîëîâñîí õ¿÷íýý èëãýýëýý ãýñýí áîë àðä ò¿ìýí ÷ ñýðòõèéõ áàéñàí áàéõ äàà. Þó áîëîâ, ÿàâ ãýýä óóð àìüñãàë ÷ ººð÷ëºãäºõ áàéñàí þì áèë ¿¿. Õàðàìñàëòàé íü òýãñýíã¿é.
-Ý.Áàò-¯¿ëèéã äýìæèæ áàéñàí ãýëýý. Òýãýõäýý òýð õ¿íèéã íàìûí íºõºä íü äýìæýýã¿é ø¿¿ äýý?
-Óëñ òºð ãýäýã ÷èíü èõ áîõèð, çàâààí ãýäãèéã ïàðëàìåíòàä ñóóæ áàéãàà, íàì äîòîð îëèãàðõè áîëæ ÿâàà õî¸ð íàìûí óëñòºð÷èä õàðóóëæ áàéíà. Ìèíèé áîäîæ áàéãààãààð ìîíãîëûí óëñ òºðèéí õî¸ð òîëãîé íàì õýçýý ÷ øèíý÷ëýãäýõã¿é. Áè ë àìüääàà ¿çýõã¿é þì áàéíà. Øèíý çàëóó áîëîâñîí õ¿÷íýý äýìæèæ, öóñ ñýëáýõ àæëûã ýíý õî¸ð íàìûí óëñ òºð, áèçíåñèéí îëèãàðõèóä õýçýý ÷ õèéõã¿é. ªºðñ人 ÷ ñóóäëààñàà áîñîõã¿é, áàñ õýíèéã ÷ ñóóëãàõã¿é ãýæ çóóðàëäàõ þì áàéíà. Äýýðýýñ íü ººðñäèéíõºº çàëóó õàëààã áýëòãýæ áàéíà, ýçýíäýý ¿íýí÷ ñàéõàí “áóóíû íîõîé”-íóóä. Õàðöààð íü õºäºëäºã. Òýãýõýýð óëñ îðîí ÿàæ õºãæèæ, àðä ò¿ìíèé àìüäðàë õýçýý ñàéõàí áîëîõ þì áý.
Áè õóâüäàà ýíý õî¸ð íàìààñ õýçýý ÷ øóäàðãà, çîðèãòîé, ÷àäàëòàé óëñòºð÷ òºðºõã¿é þì áàéíà ãýäãèéã ºäºð òóòàì ìýäýð÷ ñóóíà äàà.
-Òà èðãýíèéõýý ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ ñîíãóóëü ºãíº áèç äýý?
-ªãºõã¿é.
-ßàãààä?
-ªãºõ, ºãºõã¿é ýðõ íü íàäàä áàéãàà þì ÷èíü.
-Òýãýõäýý òàíû íýã ñàíàë àñóóäëûã ººðººð ýðã¿¿ëýõ ÷ þì áèë¿¿?
-Òèéì ë äýý. Íýã õ¿íýýð äóòäàãã¿é ýõ îðîí ãýæ áàéõã¿é. Òýãýõäýý ë áè ñîíãóóëü ºãºõã¿é ãýæ áîäîæ áàéãàà.
-Åð íü, òà ÌÀÕÍ-ûí ñîíãóóëèéí àìëàëò 1.5 ñàÿ òºãðºãèéí òàëààð ÿìàð áîäîëòîé ÿâäàã âý.
-ßàõàâ äýý, íààäóóë ÷èíü ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèéã àðõè äàðñ, ýä ìºí㺺ð õóóð÷ ñóðààã¿é áèø. Òîëãîéã íü õóäàëäààä àâ÷èõäàã àóãàà óëñòºð÷èä ø¿¿ äýý. Òýãýõýýð îäîî ÿíç á¿ðèéí þì àìëàæ, ýëäýâ õóóëü, òîãòîîëûí òºñºë áîëîâñðóóëàõ áàéõ. ¯¿íäýý ÷ ãàðøñàí.
-ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøèã÷èéí ñîíãóóëèéí óðèàíä 1.5 ñàÿ òºãðºã áàéíà áèëýý. Ýíý ìºíãèéã ºãºõ áîëîìæ áàéãàà þì áîëîâ óó?
-1.5 ñàÿ òºãðºãèéã áýëíýýð ºãâºë ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã ýëãýýðýý õýâòýíý ãýæ Åðºíõèé ñàéä, íàìûí äàðãà Ñ.Áàÿð íü õýëýý áèç äýý. Òýãòýë Í.Ýíõáàÿð äàõèí 1.5 ñàÿààð øîóäâàë ìîíãîëûí ýäèéí çàñàã, íèéãìèéã ýëãýýð íü õýâò¿¿ëýõ ¿ëãýð çîõèîæ áàéíà ãýæ îéëãîíî.
Åð íü ýíý ìºíãèéã ÿàæ ºãºõ ãýýä áàéãàà þì áý. Èéì ÿäàðñàí, òóéëäñàí ýäèéí çàñàãòàé áàéæ áýëýí ìºí㺠òàðààíà ãýæ àìëàæ áàéãàà íü õàìãèéí ººäã¿é, àð÷ààã¿é àðãà. Õýäèé òîì óëñòºð÷ áàéëàà ÷ èéì þì àìëàæ áàéãàà áîë õàìãèéí ñ¿¿ë÷èéí àðãà ãýæ áè áîääîã. Òýãýõäýý ºãºõ人 õ¿ðýõ þì áîë ýíý ìºíãèéã áýëíýýð ºã÷ áîëîõã¿é. Òýðíèé îðîíä æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýëèéã õºãæ¿¿ëæ, õ¿ì¿¿ñèéã àæèëòàé áîëãîõ õýðýãòýé. Õàðàìñàëòàé íü æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëíý ãýæ íýã ÷ òºãðºã òºñºâëºõã¿é, ãàðãàõã¿é áàéãàà áèç äýý.
-Îäîîãèéí Åðºíõèéëºã÷ Í.Ýíõáàÿð ºíãºðñºí õóãàöààíä õýð àæèëëàâ. Ò¿¿íèéã äàõèí íýð äýâøèõýä ºìíºõ ìºðèéí õºòºëáºðºº áèåë¿¿ëñýí íü íºëººëñºí ãýæ íàìûí äàðãà íü ÿðèàä áàéãàà?
-Áè ìýäýõã¿é, ñàíàëàà ºãººã¿é. Òóõàéí ¿åä ÿìàð ìºðèéí õºòºëáºð ãàðãàñàí ãýäãèéã íü ÷ óíøààã¿é, óíøèõ ÷ ¿ã¿é. ßàãààä ãýâýë, ¿å ¿åèéí Åðºíõèéëºã÷èéí ìºðèéí õºòºëáºð õýðýãæäýãã¿é, ¿ëãýð áàéäàã ãýäãèéã áè áèòãèé õýë, àðä ò¿ìýí ÷ õýëíý. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí àìüäðàë, ìàõ öóñààðàà ìýäýðëýý ø¿¿ äýý. Òèéìýýñ òýðèéã óíøèæ áàéõ öàã, çàâ àëãà.
-Òà ºìíº íü ïàðëàìåíòûã ãàäíà òàëààñ íü õàðààä ø¿¿ìæèëäýã áàéñàí. Îäîî äîòîð íü îðîõîîð èë¿¿ èõýýð ø¿¿ìæëýìýýð áàéõ þì óó?
-Óã íü Ìîíãîë Óëñûí ïàðëàìåíò òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áîë òºðèéí òîì õ¿í. Àðä ò¿ìýí, óëñ ýõ îðíûõîî òºëºº ¿ãýý õýëæ, ¿çýë áîäëîî óðàëäóóëæ “YES”, “NO” ãýäýã êíîïèéã äàðàõ ýðõèéã íü àðä ò¿ìýí îëãîæ, ñîíãîñîí. ªíººãèéí ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äèéã õàðæ áàéõàä ýõëýýä íàì, á¿ëãèéí ýðõ àøèã íýãä¿ãýýðò òàâèãäàæ áàéíà. Òýðèéãýý áîäîæ ë äýýðõ õî¸ð òîâ÷èéã äàðäàã. Òýðíýýñ áèø àðä ò¿ìýí, óëñ îðíû ýðõ àøèã õºíäºãäºíº ãýäãèéã õýçýý ÷ áîääîãã¿é. Ýíý áîë ýìãýíýëòýé. Òýãýõýýð íýð öýâýð, ººðèéí ãýñýí ¿çýë áîäîëòîé õ¿í áàéñàí ÷ íàìûí àòãàíä îðæ ë áàéãàà áàéõã¿é þó. Ýíý òàíõèìä “òîëãîéã¿é” õºíäèé öýýæòýé äàëàí õýäýí õ¿í ñóóæ áàéãàà. Öººõºí õýä íü òîëãîéòîé, òýäíèé çààâðààð ë õºäºëäºã.
-Îþóòîëãîéí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ãýðýýíèé òóõàéä òà ÿìàð áàéð ñóóðüòàé áàéãýý âý?
-Õýëýëöýõ íü ç¿éòýé ãýäýã äýýð õ¿í á¿ð ñàíàë íýãòýé áàéãàà. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé àâðàëûí îä íü ýíý áîë÷èõîîä áàéíà ø¿¿ äýý. Òýð îðä íýýãä÷èõâýë áàðàã àæèë õèéõ õýðýã áàéãàà ÷ þì óó ¿ã¿é ÷ þì óó. Áààõàí ìºí㺠àâààä ç¿ãýýð ñóóíà ãýäýã ¿ëãýðò ìîíãîëûí àðä ò¿ìýí èòãýñýí ø¿¿ äýý. Ýíý ¿ëãýðèéã ýíý íºõºä èòã¿¿ëæ ÷ ÷àäñàí. Òýð õóäëàà ø¿¿ äýý. Èéì ìóó ãýðýýíèé òºñºë õèé÷èõýýä, öàã çóóðûí õ¿íäðýë äàëèìäóóëààä íºãºº òàëäàà áóóëò õèéãýýä ìîíãîëûí àðä ò¿ìýíä ãýãýýí ñàéõàí àìüòàí áîëæ õàðàãäàõ þì áîë õîé÷ ¿å ìààíü áèäíèé ÿñûã ºíäºëç¿¿ëíý ø¿¿. Òèéì ó÷ðààñ èéì ò¿¿õèé ãîîìîé þìàíä ãàðûí ¿ñýã çóðàõ õýðýãã¿é. Ìîíãîëûí èðýýä¿éã õàðñàí þì õèéñýí áîë äýìæèõñýí. Ñàÿ ãýðýýíèé ìîíãîëûí òàëààñ Àéâåíõîó ìàéíçàä ºãñºí õóâèëáàðûã òýä õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é ãýæ áè ñîíññîí. Òýð ñàíàëûã õàðèëöàí àøèãòàé áàéäëààð øèéäýõã¿é þì áîë áîëîõã¿é. Áè Åðºíõèé ñàéäûã äàãàæ ãàäàãøàà ÿâààä óóðõàé ãýæ þó áàéäàã, áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëò ãýæ þó áàéäãèéã òýìòýð÷ ¿çýýä îéëãîñîí. Óóðõàé áèé áîëãîõîä íààä çàõ íü 7-8 æèë áîëíî. Õîëûí þìíû òºëºº, îðæ èðýõ áîëîîã¿é ìºíãºíèé òºëºº áèä õóóðòñàí áàéíà àà.
-Òºð çàñàãò íàéäàæ áîëîõã¿é ãýëýý. Òýãýýä ìîíãîë÷óóä þóíä íàéäàõ ¸ñòîé âý, òàíûõààð?
-Ìîíãîë÷óóä ººð ººðñäèéí õ¿÷èíäýý íàéäàõã¿é þì áîë äàëäûí õ¿÷ þìóó õàà ãàçðààñ îðîîä èðýõ õýäýí ñàÿ äîëëàðò íàéäàæ áîëîõã¿é. Óëñòºð÷äèéí çîõèîñîí ¿ëãýðò áèòãèé èòãýý÷ ýý ãýæ ë õýëìýýð áàéíà. Ìîíãîë Óëñûã õºãæ¿¿ëýõ ãîë õ¿÷ íü áîë ìîíãîë õ¿í ººðºº. Ìîíãîë õ¿í ººðºº èòãý, ººðºº àæèëëà, õàðèí áîëîëöîîã íü òºð ÷àäëûíõàà õýðýýð òàâüæ ºã. Þìàíä áîëîëöîî îëãîõ, òààòàé íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ íü òºðèéí ¿¿ðýã. Òýãýõ þì áîë õî¸ð ñàÿ õ¿í ÷èíü óõààíòàé þì áîëîõîîðîî ººðñäèé㺺 àâààä ÿâ÷èõíà. Òýãýõã¿é áýëýí þì àìëààä, áýëýí þì ºãíº ãýæ õóóðààä áàéõã¿é þìûã áèé áîëñîí ìýòýýð ÿðèàä áàéõ þì áîë ìîíãîë õ¿íèé íºãºº äýýøýý õàðæ àëãàà òîñîîä, öàã ñàéõàí áîëîõûã õ¿ëýýñýýð ñóóòàë ºäºð õîíîã ºíãºð÷, “áóðõàí” áîëñîîð áàéõ áîëíî. Òýãýõýýð õ¿í ð¿¿ãýý õàíäàà÷, èðãýääýý õàíäàà÷. Àìüäðàëûã ñàéõàí áîëãîõ ãîë òóëãóóð áîë íàäààñ ººð õýí ÷ áèø þì áàéíà. Çàñàã òºð ÷ áèø, àëò, çýñ, áàéãàëèéí áàÿëàã ÷ áèø. Áè ººðºº ë òýìöýõã¿é þì áîë õýíèéã ÷ ñîíãîîä, õýíáóãàéã ÷ ãîðüäîîä á¿òýõã¿é þì áàéíà ãýäãèéã ìàõ, öóñààðàà îéëãîéõ ¸ñòîé.